Jak uniknąć zachowku? Sprawdzone sposoby

Dziedziczenie testamentowe i ustawowe

Polski system prawa wyróżnia dwa tytuły dziedziczenia: testament oraz ustawę. Regulacje dotyczące spadków zawiera Księga IV Kodeksu cywilnego pt. „Spadki”. Dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Przepisy dotyczące dziedziczenia ustawowego stosuje się tylko wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu. Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, należy postępować zgodnie z jego wolą, którą w nim wyraził.

Zatem w przedstawionej przez Pana sytuacji po sporządzeniu testamentów przez Pana rodziców (każdy z rodziców powinien sporządzić testament odrębnie – sporządzenie przez dwie osoby jednego testamentu czyni go nieważnym) na rzecz Pana stanie się Pan właścicielem całego majątku z chwilą śmierci każdego ze spadkodawców, czyli każdego z rodziców.

Niezależnie, czy to przy testamencie, czy też darowiźnie na Pana rzecz, prawo przewiduje instytucję tzw. zachowku, czyli gdy spadkodawca ma dzieci, a mimo to przekazuje swój majątek na rzecz tylko jednego z nich, wówczas drugie, pominięte w testamencie dziecko może żądać od tego pierwszego zapłaty zachowku.

Katalog osób uprawnionych do zachowku

Co się tyczy kwestii zachowku to wskazać należy, iż zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego (K.c.):

„§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia.”

W myśl natomiast art. 992: „Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni”.

Ustawodawca przewidział zamknięty katalog osób uprawnionych do zachowku. Są to wyłącznie zstępni (dzieci, wnuki itd.), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Nie ma możliwości ubiegania się o zachowek innych osób niż te wymienione w art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego.

Prawo polskie przewiduje trzy możliwości zabezpieczenia się, aby w przyszłości po śmierci spadkodawcy nie spłacać zachowku osobie do niego uprawnionej.

Umowa dożywocia sposobem na uniknięcie wypłaty zachowku

Sposób 1 – umowa dożywocia (art. 908 § 1 K.c.)

Zgodnie z tym przepisem: „Jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym”.

Co istotne, umowa dożywocia nie jest traktowana jak darowizna, dlatego też nie jest ona brana pod uwagę dla potrzeb ustalania zachowku. Umowę dożywocia należy sporządzić w formie aktu notarialnego.

Oznacza to, że Pana rodzice mogą przenieść na Pana swój majątek (ale tylko nieruchomości) na mocy umowy dożywocia. Wówczas ten majątek (jak rozumiem chodzi Panu przede wszystkim o mieszkanie) zostanie wyłączony z majątku spadkowego po śmierci Pana rodziców i nie będzie podlegał ani dziedziczeniu, ani nie będzie brany pod uwagę przy wyliczaniu zachowku dla Pana rodzeństwa. Podkreślam raz jeszcze, że umowa dożywocia obejmuje tylko i wyłącznie nieruchomości.

Opłaty notarialne przy umowie dożywocia

Umowa dożywocia a podatek od czynności cywilnoprawnych

Na nabywcy nieruchomości, będzie ciążył zaś obowiązek zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych. Będzie on obliczany od wartości nieruchomości. Podatek od umowy dożywocia wynosi 2% i także pobiera go notariusz w chwili podpisywania aktu notarialnego.

Będzie trzeba uiścić notariuszowi również opłatę za wydane wypisy aktów notarialnych – 6 zł za każdą rozpoczętą stronę, na stronę uważa się test obejmujący nie mniej niż 25 wierszy (§ 12 Rozporządzenia).

W związku ze zmianą prawa własności i powstaniem prawa dożywocia, w księdze wieczystej należy dokonać stosownych wpisów. Wpis prawa własności podlega opłacie stałej sądowej w wysokości 200 zł.

Za wpis w dziale III księgi wieczystej, dotyczący uprawnienia wynikającego z prawa dożywocia, pobiera się opłatę sądową w wysokości 150 zł, gdyż należy ono do kategorii praw osobistych i roszczeń wpisywanych do księgi wieczystej (art. 43 pkt 3 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w zw. z art. 16 ust. 2 pkt 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Opłaty sądowe notariusz przekazuje na rachunek właściwego sądu, nie trzeba już składać osobnego wniosku o wpis do księgi wieczystej, gdyż wniosek taki jest zawarty w samym akcie notarialnym.

Wszystkie powyższe koszty transakcji (podatek od czynności cywilnoprawnych, wynagrodzenie notariusza, opłaty sądowe za wpisy w księdze wieczystej, opłata za wypisy aktu notarialnego) powinny być uiszczone przez nabywcę, choć wszystko zależy od ustaleń pomiędzy stronami czynności.

Proponowałabym Panu udać się do konkretnego notariusza (najlepiej kilku), żeby się dowiedzieć, ile będzie kosztować przepisanie nieruchomości w drodze umowy dożywocia w Pana konkretnym przypadku.

Umowa dożywocia a podatek dochodowy

Co się tyczy podatku dochodowego (19%), tutaj trzeba stwierdzić co następuje:

Szeroko komentowaną w orzecznictwie i wydanych interpretacjach podatkowych była kwestia, czy wydanie nieruchomości w drodze umowy dożywocia powoduje obowiązek zapłaty podatku dochodowego od osób fizycznych. Ostatecznie Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 10 lipca 2012r., sygn. II FSK 2625/10 stwierdził, iż w przypadku zawarcia umowy dożywocia niewątpliwie umowa ta ma charakter odpłatny.

Podatnicy, którzy planują zbyć nieruchomość w drodze umowy dożywocia przed upływem 5 lat licząc od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło jej nabycie, powinni liczyć się z tym, że zbycie tej nieruchomości będzie stanowić źródło przychodu w świetle prawa podatkowego. Umowa dożywocia, choć w powszechnej opinii wydaje się nieodpłatna, jest zaliczana do odpłatnych czynności prawnych. Zatem na podstawie umowy dożywocia dochodzi do odpłatnego zbycia nieruchomości.

Mając to na uwadze należy stwierdzić, iż na podstawie umowy dożywocia dochodzi do odpłatnego zbycia nieruchomości zgodnie z art. 10 ust. 1 pkt 8 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, a uzyskany w wyniku tej czynności prawnej przychód podlega rozpoznaniu na gruncie przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.

Zbycie na podstawie umowy o dożywocie prawa odrębnej własności nieruchomości przed upływem 5 lat

Biorąc powyższe pod uwagę, należy stwierdzić, że zbycie na podstawie umowy o dożywocie prawa odrębnej własności nieruchomości – przed upływem 5 lat licząc od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło nabycie – stanowić będzie źródło przychodu w rozumieniu art. 10 ust. 1 pkt 8 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.

Kluczową kwestią dla ustalenia, czy osoba fizyczna powinna zapłacić podatek dochodowy od zawartej umowy dożywocia, jest ustalenie momentu nabycia nieruchomości.

Jeżeli umowa dożywocia zostanie zawarta przed upływem 5 lat od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło nabycie nieruchomości, wówczas po stronie zbywcy pojawi się obowiązek podatkowy od odpłatnego zbycia nieruchomości.

Pozbawienie dzieci prawa do zachowku

Sposób 2 – wydziedziczenie Pana rodzeństwa, tj. pozbawienie ich prawa do zachowku.

Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (tzw. wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W pojęciu uporczywego zaniedbywania wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych (np. obowiązków alimentacyjnych czy obowiązku opieki nad spadkodawcą) mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych (tak: wyrok Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 7 listopada 2002 r., II CKN 1397/2000).

Wydziedziczenie uprawnionego do zachowku

Przyczyna wydziedziczenia musi być wskazana w testamencie. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.

Wydziedziczenie jest ważne i skuteczne, jeżeli:

a) dokonane zostało w ważnym testamencie – nieważność testamentu pociąga za sobą także nieważność wydziedziczenia;

b) dokonano go z przyczyny wyżej wymienionej – wydziedziczenie z innej przyczyny jest nieważne;

c) spadkodawca nie przebaczył osobie uprawnionej do zachowku;

d) przyczyna wydziedziczenia została podania w testamencie.

W kwestii wydziedziczenia należy pamiętać, że samo wskazanie w testamencie, iż spadkodawca wydziedzicza spadkobiercę, i podanie jego przyczyny nie są wystarczające dla jego skuteczności. Dla skuteczności wydziedziczenia konieczne jest, aby przyczyny będące podstawą wydziedziczenia istniały w rzeczywistości.

Jeżeli więc spadkodawca w testamencie wydziedzicza jakąś osobę, lecz wskazane przez niego przyczyny nie mają faktycznie miejsca, to wówczas wydziedziczenie nie będzie skuteczne i osoba według testamentu wydziedziczona będzie mogła skutecznie ubiegać się o zachowek.

Zrzeczenie się dziedziczenia po rodzicach

Sposób 3 – zrzeczenie się dziedziczenia po rodzicach przez Pana rodzeństwo.

Zrzeczenie takie może być dokonane wyłącznie przez umowę w formie aktu notarialnego.

Według art. 1048 Kodeksu cywilnego: „Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego”.

Stosownie do art. 1049 § 1 Kodeksu cywilnego: „Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej”. Według § 2 tego artykułu zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.

Do zawarcia umowy o zrzeczenie się spadku konieczna jest wola zarówno spadkodawcy, jak i spadkobiercy.

Nie można zmusić Pana sióstr, żeby zrzekły się dziedziczenia po śmierci każdego z rodziców, ponieważ musi to być ich dobra wola, aby dokonać tej czynności.

Reasumując, jeśli nie uda się Panu doprowadzić do zrzeczenie się dziedziczenia przez siostry, to jedynym sposobem uniknięcia zapłaty zachowku pozostaje umowa dożywocia, czyli przekazanie na rzecz Pana nieruchomości należącej do Pana rodziców w zamian za opiekę nad nimi. Umowa ta chroni w 100% przed roszczeniami finansowymi osób uprawnionych do zachowku. Każda inna czynność prawna: darowizna, testament jest obarczona koniecznością zapłaty zachowku dla Pana rodzeństwa.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych - Dz.U. 1991 nr 80 poz. 350
3. Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece - Dz.U. 1982 nr 19 poz. 147
4. Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych - Dz.U. 2005 nr 167 poz. 1398

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.