Zachowek dla wnuków po zmarłym dziadku - ile się należy i jak go uzyskać?

Dziedziczenie na podstawie testamentu

Zacznijmy od tego, że w prawie spadkowym istnieje zasada głosząca, że w razie istnienia testamentu oraz powołania w nim określonej liczby spadkobierców, stosuje się zasady dziedziczenia testamentowego wobec tych spadkobierców. Natomiast jeżeli któryś ze spadkobierców testamentowych nie chce lub nie może być spadkobiercą, to przypadająca mu część masy spadkowej podlega dziedziczeniu przez pozostałych spadkobierców (tzw. konstrukcja prawna przyrostu – art. 965 Kodeksu cywilnego).

Natomiast Pani wskazuje, że w omawianym stanie faktycznym do dziedziczenia powołana została wyłącznie córka (z dwojga rodzeństwa). W związku z tym bratu oraz jego zstępnym przysługiwałoby roszczenie o zachowek.

Prawo do zachowku

O instytucji zachowku jest mowa w art. 991 i n. K.c.:

„Art. 991. § 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.”

Wynika z niego, że jedną z uprawnionych do zachowku grup podmiotów są zstępni spadkobiercy (a więc również i wnuki po dziadku). Powstaje więc pytanie, w jakich sumach dziedziczyliby oni spadek po dziadku. Otóż wskazówką jest tutaj fragment § 1 ww. przepisu: „dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału”. Czyli należy prześledzić, jak w ramach dziedziczenia ustawowego przebiegałby proces dziedziczenia w omawianym przypadku.

Zobacz również: Zachowek po babci

Udział wnuka w spadku, gdyby nie było testamentu

Jeżeli przyjąć, że dziedziczyliby tylko zstępni (bez małżonka), to przypadają im udziały po ½ wartości spadku. Stanowi o tym art. 931 K.c.:

„§ 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

§ 2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.”

Natomiast co do syna spadkodawcy, to zastosowanie znajduje przepis § 2 cytowanego wyżej przepisu, zgodnie z którym jego udział jako spadkobiercy przechodziłby na jego dzieci. Czyli w omawianym przypadku dziedziczenie ustawowe przebiegałoby według wzoru:

• ½ dla córki spadkodawcy;
• ½ dla syna spadkodawcy; ponieważ zaś syn nie dożył spadku, to jego udział przechodzi na spadkobierców w częściach równych, tj. w efekcie po ¼ spadku.

Ponieważ wskazuje Pani, że masa spadkowa w omawianym stanie faktycznym wynosi 250 tys. zł, to córka dziedziczy połowę tej kwoty (125 tys. zł), natomiast zstępni syna – 125 tys. zł podzielone przez dwa, tj. 62 500 zł. Taki zatem byłby wynik dziedziczenia ustawowego. Jak jednak ma się to do wysokości zachowku w omawianym przypadku? Otóż bezpośrednio wpływa to na kwotę należnego zachowku.

Wyliczenie zachowku dla wnuka

Zasadą jest bowiem zachowek w wysokości ½ udziału przysługującego na mocy przepisów o dziedziczeniu ustawowym. Czyli w konsekwencji zstępny syna, który jest pełnoletni, otrzymałby kwotę ½ z 62 500 zł, tj. 31 250 zł. Od tej zasady istnieją dwa wyjątki, mianowicie:

• jeżeli uprawniony do zachowku jest małoletni;
• jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy.

Z uwagi na to syn, który nie uzyskał jeszcze pełnoletniości, ma prawo do 2/3 tej sumy, czyli 41 667 zł.

Proszę jednak mieć na uwadze, że powyższe kwoty są jedynie punktem wyjścia dla dalszego zbadania sprawy, w szczególności pod kątem poczynienia darowizn na rzecz uprawnionych do zachowku (wtedy kwota należnego zachowku ulega zmniejszeniu), a także koszty wychowania, wykształcenia, które zostały poniesione przez spadkodawcę. Kwota należnego zachowku do wypłaty przez spadkobiercę może być również pomniejszona o kwoty zapisów zwykłych i poleceń zgodnie z przepisami art. 1003 i 1004 K.c.

Proszę również pamiętać, że sąd może w razie odpowiedniego wniosku spadkobiercy orzec o zmniejszeniu kwoty przysługującego zachowku.

Zmniejszenie zachowku ze względu na zasady współżycia społecznego

Zmniejszenie kwoty zachowku jest bowiem możliwe, jeżeli wymagają tego zasady współżycia społecznego. Jest to rodzaj pewnego przepisu ogólnego, tzw. klauzula generalna, która pozwala na zmniejszenie zachowku. Ma to miejsce szczególnie wtedy, gdy osoba powołana do spadku na gruncie testamentu (a więc spadkobierca testamentowy) wykazywał troskę o spadkodawcę, opiekował się nim, płacił za leczenie, a osoba uprawniona do spadku na gruncie dziedziczenia ustawowego w ogóle nie wykazywała się zainteresowaniem co do spadkodawcy. Zmniejszenie kwoty zachowku wymaga zatem analizy pod kątem indywidualnego stanu faktycznego, a udowodnienie wystąpienia przesłanek pozwalających na zmniejszenie (tzw. miarkowanie) zachowku polega w postępowaniu na przedstawieniu odpowiednich dowodów (takich jak np. zeznania świadków – członków rodziny i osób trzecich, dokumenty itp.).

Jeżeli uważa Pani, że kwota zachowku w omawianej sprawie powinna być zmniejszona, właśnie z uwagi na zaistnienie owych szczególnych okoliczności, to można wystąpić z odpowiednim wnioskiem do sądu spadku.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.