Darowizna mieszkania ze służebnością mieszkania a prawo do zachowku

Przepisanie gospodarstwa w umowie darowizny na jedno z dzieci a żądanie zachowku przez rodzeństwo obdarowanego

Jeżeli darowana Panu i żonie nieruchomość (wraz z umową ustanowienia służebności mieszkania) wyczerpuje cały lub prawie cały majątek, który rodzice pozostawią w spadku, to wówczas Pana rodzeństwu (dzieciom rodzeństwa) należał się będzie zachowek.

Zgodnie z art. 991 § 1 zstępnym (np. dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

Zgodnie z § 2 tego przepisu, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, to przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Jak stwierdził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 7 lica 1964 r. (I CR 691/62), wartość aktywów spadkowych równa zeru nie musi wyłączać możliwości dochodzenia zachowku przez uprawnionego. Podstawę obliczenia zachowku bowiem może wówczas stanowić wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, jeżeli zachodzą podstawy doliczenia określone w art. 993–995 Kodeksu cywilnego.

Według art. 993 K.c. przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do poniższych przepisów, darowizny uczynione przez spadkodawcę.

Natomiast według art. 994 § 1 K.c. przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Zgodnie zaś z art. 1000 § 1 K.c., jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

W Pana sytuacji należy wziąć pod uwagę, że nieruchomość darowana została Panu i żonie (na majątek wspólny – tak wynika z pytania) przez oboje rodziców (nieruchomość należała do nich wspólnie).

Taka sytuacja oznacza, że Pana rodzeństwo i dzieci nieżyjącej siostry będą mogli domagać się zachowku po każdym z rodziców z osobna, a nie po śmierci obojga z rodziców.

Mianowicie kiedy jedno z Pana rodziców umrze, to wówczas rodzeństwo będzie mogło się domagać zachowku obliczonego od wartości 1/2 udziału w darowanej Panu i żonie nieruchomości. Wynika to z tego, że gdyby rodzice nie dokonali darowizny, to w skład spadku po jednym z nich wszedłby udział 1/2 w nieruchomości, która należała do nich wspólnie na zasadzie wspólności majątkowej małżeńskiej.

Z Pana pytania wynika, że miał Pan troje rodzeństwa. Gdyby jedno z Pana rodziców zmarło, to spadkobiercami ustawowymi byliby: drugi z małżonków (udział 1/4 w spadku) oraz Pan, brat, siostra i dzieci zmarłej siostry po 3/16 udziału (udział dzieci zmarłej siostry wynosi wspólnie 3/16).

Każdy ze spadkobierców ustawowych może żądać od Pana i od żony zachowku w wysokości połowy tego, co uzyskałby w wyniku dziedziczenia ustawowego, ewentualnie 2/3, jeżeli osoby uprawnione są trwale niezdolne do pracy lub małoletnie (w chwili śmierci rodzica).

Jeśli darowizny majątku wchodzącego w skład majątku wspólnego małżeńskiego dokonali małżonkowie (a jednym z nich był spadkodawca) na rzecz osoby pozostającej w związku małżeńskim – z zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny wchodzi do majątku wspólnego obdarowanego i jego małżonka (na majątek wspólny małżeński) – to jak stwierdził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 12 maja 2000 r. (II CKN 542/00), dla celu przewidzianego w art. 966 (zaliczenie darowizny na należny zachowek), przy odpowiednim zastosowaniu przepisów prawa rodzinnego, należy przyjąć, iż spadkodawca rozporządził udziałem 1/2 przedmiotu darowizny. Skoro zaś udział wszedł do majątku wspólnego małżeńskiego obdarowanych małżonków (np. Pana i żony), to małżonek został obdarowany połową takiego udziału.

Obliczanie zachowku po śmierci jednego z rodziców

Z uwagi na powyższe w przypadku śmierci pierwszego z rodzica należy przyjąć dla celów obliczenia zachowku, że ten rodzic podarował udział 1/2 w nieruchomości po połowie Panu i żonie.

Pana rodzeństwo mogłoby więc żądać od Pana zachowku obliczonego od 1/4 udziału w nieruchomości i od Pana żony również od 1/4.

Tak więc po śmierci jednego z rodziców np. Pana brat będzie mógł żądać od Pana zachowku o wartości 3/32 (połowy z tego, co dziedziczyłby ustawowo – 1/2 z 3/16) z 1/4 (Pana udział w nieruchomości, jaki otrzymał Pan od jednego z rodziców) wartości nieruchomości.

Brat może żądać zachowku po pierwszym zmarłym rodzicu o wartości udziału 3/128 w nieruchomości. Miał Pan trójkę rodzeństwa, więc gdyby wszyscy oni wystąpili o zachowek, to w razie śmierci pierwszego z rodziców musi się Pan liczyć z zapłatą zachowku o wartości odpowiadającej wartości udziału 9/128 w nieruchomości.

Analogicznie rodzeństwo uprawnione do zachowku mogłoby po śmierci jednego z rodziców domagać się od Pana żony zachowku w wysokości 3/128 wartości nieruchomości każdy. Czyli gdyby wszyscy uprawnieni z rodzeństwa (dzieci rodzeństwa) wystąpili o zachowek przeciwko Pana żonie, należy się liczyć z obowiązkiem wypłaty im zachowku o wartości 9/128 nieruchomości.

Łącznie Pan i żona musicie się liczyć z obowiązkiem zapłaty zachowku rodzeństwu po śmierci pierwszego z rodziców o wartości odpowiadającej 9/64 nieruchomości. To obliczenie będzie aktualne, jeżeli żadne z Pana rodzeństwa (dzieci zmarłej siostry) w chwili śmierci pierwszego z rodziców nie będzie trwale niezdolne do pracy lub małoletnie.

Śmierć rodziców po 10 latach od dokonania darowizny a zachowek

Jeżeli jednak Pana rodzice umrą po 10 latach od dokonania darowizny na rzecz Pana i żony, to – stosownie do art. 994 § 1 K.c. – Pana rodzeństwo nie będzie mogło domagać się zapłaty zachowku od Pana żony. Nie dolicza się bowiem do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Pana żona nie jest spadkobiercą Pana rodziców i osobą uprawnioną do zachowku.

Spadkobiercami drugiego zmarłego z rodziców będzie Pan i rodzeństwo (dzieci siostry) – po 1/4 udziału w spadku.

Po śmierci drugiego z rodziców będzie musiał Pan się liczyć z obowiązkiem zapłaty zachowku w wysokości 1/8 (połowa z ich udziału spadkowego – 1/2 z 1/4) na rzecz każdego z rodzeństwa. Zachowek będzie obliczany od udziału 1/2 w nieruchomości darowanej Panu i żonie. Należy przyjąć, że Pan dostał w darowiźnie od drugiego z rodziców udział 1/4 w nieruchomości (Pana żona również 1/4).

Każde z rodzeństwa będzie mogło od Pana żądać zachowku po śmierci drugiego z rodzica w wysokości 1/32 wartości nieruchomości. Gdyby o zachowek wystąpiło każde z rodzeństwa, to wówczas musiałby Pan zapłacić im zachowek o łącznej wartości 3/32 nieruchomości.

Analogicznie Pana żona będzie w takiej sytuacji zobowiązana do zapłaty zachowku o wartości 3/32 nieruchomości, chyba że drugi z rodziców umrze po upływie 10 lat od darowizny.

Łącznie, Pan i żona, możecie zapłacić na rzecz rodzeństwa po śmierci drugiego z rodziców zachowek o wartości 3/16 nieruchomości.

Jeżeli oboje rodzice umrą przed upływem 10 lat od darowizny, to zachowek należny rodzeństwu, łącznie od Pana i żony, będzie miał wartość 21/64 udziału w nieruchomości. 

Jeżeli jedno z rodziców umrze przed upływem 10 lat od czasu darowizny, a drugie po tym terminie, to musicie się Państwo liczyć z zapłatą zachowku o wartości odpowiadającej 15/64 wartości nieruchomości. Jako że Pana żona nie jest spadkobiercą ustawowym Pana rodzica, to po upływie 10 lat od darowizny rodzeństwo nie będzie mogło się domagać od niej zachowku po rodzicu zmarłym po upływie 10 lat od darowizny.

Natomiast jeżeli oboje rodzice umrą po 10 latach od darowizny, to wartość należnego rodzeństwu zachowku będzie odpowiadała udziałowi 21/128 w nieruchomości.

Powyższe wyliczenia dotyczą sytuacji, w której żadne z Pana rodzeństwa w chwili śmierci rodziców nie będzie trwale niezdolnym do pracy (małoletnim). Jeżeli któreś będzie niezdolne do pracy (trwale) należy pamiętać, że należny zachowek wynosi 2/3 tego, co otrzymałby w dziedziczeniu ustawowym.

W Pana przypadku ważny jest art. 995 K.c., zgodnie z którym wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Z uwagi na powyższy przepis wartość darowanej Panu i żonie nieruchomości będzie obliczona według cen z dnia ustalenia zachowku, ale nie będą brane po uwagę nakłady, jakie Pan i żona poczyniliście po nabyciu nieruchomości. Podstawą wyceny nieruchomości będzie jej stan z chwili dokonania darowizny (aktualna wartość ruin domu i budynków gospodarczych).

Proszę również pamiętać, że nie każdy z Pana rodzeństwa, dzieci siostry, musi po śmierci rodziców wystąpić o zachowek Może się zdarzyć sytuacja, że nie skorzystają oni ze swojego prawa lub wystąpią o zachowek po upływie terminu przedawnienia roszczenia o zachowek, a więc po okresie 3 lat od śmierci spadkodawcy.

Może się zdarzyć sytuacja, że z powodu nieznajomości prawa rodzeństwo wystąpi o zachowek tylko przeciwko Panu, mimo że darowizna była na majątek wspólny małżeński.

Jeżeli rodzice pozostawią po śmierci jakiś majątek, to zachowek należny rodzeństwu zostanie pomniejszony o wartość nabytych w spadku udziałów w tym majątku.

Jeżeli nieruchomość ponownie stanie się majątkiem rodziców (przeniesiecie Państwo własność tej nieruchomości na rzecz rodziców), to wejdzie ona w skład spadku po rodzicach i będzie podlegała dziedziczeniu ustawowemu (jeżeli rodzice nie zostawią testamentu).

Po pierwszym z rodziców odziedziczyłby Pan udział 3/32 w nieruchomości, a po drugim z rodziców – 5/32. Łącznie w wyniku dziedziczenia po obojgu rodziców nabyłby Pan udział 8/32 (1/4) w nieruchomości.

Z uwagi na powyższe należy stwierdzić, że nawet jeżeli wypłaci Pan razem z żoną zachowek rodzeństwu (i dzieciom zmarłej siostry), to i tak Państwa majątek, który przekazali Państwu rodzice, będzie o wiele większy niż w przypadku dziedziczenia ustawowego. I nie ma tu znaczenia umowa ustanowienia służebności mieszkania.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1964 r., sygn. akt I CR 691/62
3. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2000 r. sygn. akt II CKN 542/00

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.